බටහිර සෞන්දර්යය ඉතිහාසයේ පමණක් නොව, බටහිර ශිෂ්ටාචාරයේ සම්භාව්‍ය යුගය ද ග්‍රිීසිය පදනම්කොට ගොඩනැඟී ඇතැ’යි කීම සාවද්‍ය නැත. මිසරයෙන් හා මෙසපොතේමියාවෙන් උකහාගත් සභ්‍යත්වය ග්‍රීකයින් අත විශ්මයසහගත ලෙස පරිපූර්ණත්වයට පත්වූ අයුරුිබර්ට්‍රන් රසල්’ පඬිවරයා තම බටහිර දර්ශන ඉතිහාසය නම් මහැඟි කෘතියේ මෙසේ පෙන්වා දෙයි.
“සමස්ත ඉතිහාසයෙහි, ග්‍රීසියේ සභ්‍යත්වයේ හදිසි නැඟීම තරම් මවිතකර හා හේතු ප්‍රත්‍ය දැක්විය නොහැකි කිසිවක් නොමැත. සභ්‍යත්වය ඇතිකරවන දැයින් වැඩි ප්‍රමාණයක් ඒ වන විටත් අවුරුදු දහස් ගණනක් මිසරයෙහි ද මෙසපොටේමියාවෙහි ද පැවතී එම ප්‍රදේශවලින් අසල්වාසී ප්‍රදේශවලට ව්‍යාප්ත වී ගොස් තිබුණේය. එහෙත් යම් යම් අංග ග්‍රීකයින් විසින් සපයා සම්පූර්ණ කරන තෙක් ඌනව පැවැත්තේය. කලාව හා සාහිත්‍යය අතින් ඔවුන් ඉෂ්ඨකරගත් දෑ සැමදෙනාම හොඳින් දනිති. එහෙත් හුදු බුද්ධිමය ක්ෂේ්‍රත්‍රයන්හි ඔවුන් කළ දෑ වඩා විශිෂ්ඨය. ඔවුහු ගණිතය විද්‍යාව හා දර්ශනය ද නිපදවූහ. හුදු පුරාවෘත්ත නොව, ඉතිහාසය පළමුවෙන් ලිවූහ. උරුමයෙන් ආ කිසි සාරධර්මිකත්වයකට නොබැඳී ලෝකයේ ස්වභාවය හා ජීවිතයේ පරමාර්ථ ගැන ඔවුහු නිදහස් ලෙස විමර්ශනය කළහ. සිදුවූ දැය කොතරම් මවිතකරද යත් ඉතාම මෑතක් වන තුරු ග්‍රීක බුද්ධි ප්‍රභාව ගැන කට අයා සිටීමට හා අභිරහස් ලෙස කතා කිරීමට පමණක් මිනිස්සු පොරොන්දු වී සිටියහ.”
ග්‍රීක අර්ධද්වීපයේ බිහිවූ ග්‍රීක ශිෂ්ටාචාරය ඒජියන් දූපත්වලත් ඇනටෝලියාවේ වෙරළ දිගේත් කලු මුහුදු වෙරළ දිගේත් සිසිලියේ සහ දකුණුදිග ඉතාලියේත්, ප්‍රංශයේ දකුණු වෙරළේත් ස්පාඥය දක්වාත් විහිදී ගියේය. සැලකිය හැකි මට්ටමේ පෞර රාජ්‍ය ගණනාවකින් යුක්ත වූ ග්‍රීසියේ ඒ ඒ පෞර රාජය සඳහා තමන්ටම අනන්‍ය ආණ්ඩුක්‍රමයන් පැවතුණි. එසේම මේ කුඩා පෞර රාජ්‍යන් අතර නිතර නිතර ගැටුම් පැවති අතර, ඊට අමතරව බාහිර රාජ්‍යයන් සමගද ගැටුම් ඇතිවිය. මෙම ගැටුම් ද ග්‍රීක දේශපාලනික සංස්කෘතික හැඩරුව සැකසීමේලා මූලික සාධකයක් විය.
පැරණි ග්‍රීසිය
මෙවන් පසුබිමක් තුළ ග්‍රීක සම්භාව්‍ය යුගය හෙළි කරන්නට, පිළිවෙළින් හිරු තුනක් පෑයුවේය. ඒ සොක්‍රටීස්, ප්ලේටෝ, සහ ඇරිස්ටෝටල්නම් දාර්ශනිකයින්ය. මේ ලිපියේ මූලික පදනම වන්නේ ඉන් ප්ලේටෝගේ හා ඇරිස්ටෝටල්ගේ සෞන්දර්යය න්‍යාය ගැන හෙවත් ඇරිස්ටෝටල් තම “කාව්‍යශාස්ත්‍රය” (Poetics) නම් සුප්‍රකට ග්‍රන්ථය ලීවේ කලාවට එරෙහිව ප්ලේටෝ ගොඩනැගූ තර්කයන්ට පිළිතුරක් ලෙසදැ’යි තුලනාත්මකව විමසා බැලීමටයි.
ප්ලේටෝ තමාගේ සුහද මිත්‍රයෙක් බව ඇරිස්ටෝටල් කියයි. “නමුත් තමා සත්‍යය’ සමග ඊටත් වඩා මිතුරුබව” ඔහු තවදුරටත් පෙන්වාදෙයි. මේ අනුව බලන කල ඇරිස්ටෝටල් මතවාදීව ප්ලේටෝට ප්‍රතිවිරුද්ධ බව ද ඔහුගේ අදහස් මූලිකව ප්ලේටෝගේ අදහස් සමග ගැටෙන බව ද අපට මූලික වශයෙන් අනුමාන කළ හැක. එකී කාරණය තවදුරටත් විමර්ශනය කිරීම ප්ලේටෝ, ඇරිස්ටෝටල් හා කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය යන මූලික කරුණු පිළිබඳ දල අදහසක් ද තිබිය යුතු වේ.
ප්ලේටෝ
සම්භාව්‍ය ග්‍රීක යුගයේ විසූ මහා දාර්ශනිකයින් තිදෙනාගෙන් දෙවැන්නා වූ ප්ලේටෝ ඉන් පළමුවැන්නා වූ සොක්‍රටීස්ගේ ශිෂ්‍යයාත්, තෙවැන්නා වූ ඇරිස්ටෝටල්ගේ ගුරුවරයාත් විය. ඇතන්ස්හි පාරම්පරික රදල පවුලකට අයත්වූ ඔහු සැලකිය යුතු ධනයක් හිමිකරගෙන සිටි අයෙක්ද විය. ප්ලේටෝ ජීවත් වූ කාල පරාසය පිළිබඳ විද්වතුන් තුළ එකඟතාවක් නැති අතර, ඔහුගේ උපත ක්‍රිස්තු පූර්ව 429/427 කාලය තුළ සිදුව ඇති බවත්, මරණය ක්‍රිස්තු පූර්ව 348/347 කාලය තුළ සිදුව ඇති බවත් කියැවේ.
සොක්‍රටීස් මෙන්ම ප්ලේටෝද තම දර්ශනය බොහෝවිටිවිතණ්ඩවාදීන්ගේ’ (Sophists) අදහස්වලට එරෙහිව මෙහෙයවීය. “සත්‍ය” කියා දෙයක් ලොව නොමැති බව විතණ්ඩවාදීහු කීය. ඔවුන්ට අනුව තමා සිතන දේ තමන්ට සත්‍යයක් වන අතර, වඩා වැදගත් වන්නේ තමන් සිතන දේ අන් අය තුළ තහවුරු කිරීමේ ක්‍රමවේදයයි. නමුත් ප්ලේටෝ කීවේ පොදු සත්‍යයක් පිළිබඳ මිස එකිනෙකාට අදාල එකක් නොවේ. ප්ලේටෝට අනුව ශරීරය හා ඒ ආශ්‍රිත හැඟීම් එකී පොදු සත්‍ය වටහාගැනීමට බාධාවන් වන අතර, එය වටහාගත හැක්කේ “බුද්ධියට” මුල්තැන දීමෙන් පමණකි.
ප්ලේටෝ දාර්ශනිකයකු පමණක් නොව සියුම් කවිත්වයක් හිමි කලාකරුවෙක්ද විය. කවිය, එසේත් නැතිනම් කලාව පිළිබඳ (පසුවට සාකච්ඡා කිරීමට නියමිත) ඔහු හෙලූ දෘෂ්ටිය කවරාකාර වුවද, ඔහු සතු සියුම් කවිත්වය ඔහුගේ කෘතිවලින් පෙනෙන බව විචාරක මතයයි. එසේම ඔහුගේ පූර්වකාලීනයා වූ සොක්‍රටීස් කිසිවක් නොලියූ අතර, සොක්‍රටීස් පිළිබඳව ලෝකයට තතු දත හැක්කේද ප්ලේටෝ විසින් ලියන ලද සෑහෙන තරමක් වන සංවාද හා සෙසු ග්‍රන්ථයන් තුළිනි. මේවා බොහෝවිට ප්ලේටෝ නිර්මාණය කළ අධ්‍යාපන ආයතනය වූ ඇකඩමිය තුළ ඉගැන්වීමේදී භාවිත වූ අතර, ඒ නිසාම ඒවා අද දක්වා ආරක්ෂාවී පැවතිණි.
ප්ලේටෝගේ සමස්ත චින්තනයම වෙනස් කිරීමට තදින්ම බලපෑ මූලික සාධකයක් වූයේ සොක්‍රටීස්ගේ (ක්‍රි.පූ 470-399) මරණ දඬුවමයි. වස (අත්තන යුෂ) පානය කිරීමට සොක්‍රටීස්ට සිදුවන කාලය වන විට ප්ලේටෝ ඔහු යටතේ කාලයක් තිස්සේ අධ්‍යාපනය හදාරමින් හිටි සමීප ශිෂ්‍යයකු විය. තම ගුරුවරයා මෙන්ම ඇතන්ස් නගරයේ ශ්‍රේෂ්ඨතම පුරවැසියා, ඇතන්ස් පාලනය විසින් මේ අයුරින් මරණයට පත් කිරීම ප්ලේටෝට ඉතා සංවේදනාත්මක කාරණයක් විය. ඒ අනුවිපවතින සමාජය හා පරමාදර්ශී සමාජය අතර වෙනස පෙන්නන’ ඉතාම තීරණාත්මක තැනක් ලෙස සොක්‍රටීස්ව මරණයට පත්කිරීම ප්ලේටෝ දුටුවේය. එම මරණය මෙන්ම, සොක්‍රටීස්ගේ අදහස් ප්ලේටෝනියානු සමස්ත දාර්ශනය සැකසීම කෙරේ තදින් බලපානු ලැබුවේය.
සොක්‍රටීස්ගේ මරණයෙන් පසු එක් අතකට ප්ලේටෝට ඇතන්ස් නගරය එපා විය. අනෙක් අතට, ප්ලේටෝ වැනි සොක්‍රටීස්ගේ සමීප හිතවතුන් වෙත ද යම් යම් තර්ජන එල්ලවන්නට වූ බව ඇතැම් විචාරකයෝ පෙන්වා දෙති. මේනයින් ප්ලේටෝ ඇතැන්ස් නුවර හැර ගිය අතර නැවත ඇතන්සයට පැමිණියේ වසර දහයක් පමණ ගෙවී ගිය පසුව ය.
ප්ලේටෝ විසින් ලියන ලද දාර්ශනික සංවාද විසි නවයක් පමණ අදට ඉතිරිව ඇති අතර ඊට අමතරව ඔහු විසින් ලියන ලද ලිපි දහතුනක් පමණ ද අදට ශේෂව තිබේ. එසේම ඔහුගේ මහා කෘතිය ලෙස සැලකෙනිජනරජය’ ද අදටත් ශේෂව ඇත. ප්ලේටෝ දාර්ශනික සංවාද ලියා ඇත්තේ තම ගුරුවරයා වූ සොක්‍රටීස්ගේ මරණය සදානුස්මරණීය කිරීමට බැව් ඇතැම් අය පවසති. එසේම ප්ලේටෝ විසින් රචිත සියලු කෘති කාල තුනක් යටතේ වර්ග කරමින් ඔහුගේ පෞද්ගලික ජීවිතයේ යම් අවස්ථා හා ද තුලනය කරමින් වටහාගන්නට ඇතැම් විද්වත්හු කටයුතු කර ඇත.
I) මුල් යුගයට අයත් කෘති - සොක්‍රටීස් ජීවත්ව සිටි අවසාන කාලයේ හා ඔහු මරණ දණ්ඩනයට මුහුණදුන් කාලයට ආසන්නව ලියැවී ඇති කෘති. බොහෝ විට සොක්‍රටීස් ඉදිරිපත් කළ අදහස් හා බැඳෙන අතර මේවායේ මූලික චරිතය ලෙස නිරූපණය වන්නේ සොක්‍රටීස්ය. දාර්ශනික අතින්ට වඩා සාහිත්‍යමය අතින් මේ කෘති ඉතා වැදගත් වේ.II) දෙවන යුගයට අයත් කෘති - ප්ලේටෝගේ විදේශ සංචාරයට අයත් කාලය තුළ ලියවූ කෘතීන් වේ. ආකෘති පිළිබඳ දර්ශනය හඳුන්වා දෙන්නේත් ක්‍රමයෙන් ගොඩනැගෙන්නේත් මේ කෘතිවල. මේ දාර්ශනික වෑයම නිසාම මුල් යුගයේ කෘතිවල තරමටම මේවායේ කලාත්මක භාවය දකින්නට නොලැබෙන අතර, පරෙස්සමට ඉදිරිපත් කරන ලද තර්ක හා ක්‍රමානුකූලව ගොඩනගන ලද දාර්ශනික න්‍යායන් දකින්නට තිබේ.III) තෙවන යුගයට අයත් කෘති - වයසින් මුහුකුරා ගිය ප්ලේටෝ අතින් ලියවෙන ලද කෘති ය. මේ වන විට ඔහු තම දර්ශනය ගොඩනගා හමාරව සිටි අතර එකී දර්ශනය මිනිසා තුළ ව්‍යාප්ත කිරීමේ වෑයමක යෙදී සිටියේය. මේ නිසා මේ කෘතිවල ගැඹුරු අදහස් මෙන්ම කලාත්මක භාවයද එක් සේ රැකී ඇත.
තම පරම රාජ්‍යය වන “යුතෝපියානු” සමාජයට කවියා හෙවත් කලාකරුවා වැද්දනොගැනීමට ප්ලේටෝ කටයුතු කරයි. සංගීතය හා ජිම්නාස්ටික් පමණක් වැදගත් විෂ්‍යයන් සේ අදාල සමාජයේදී සැලකේ. ඔහුට අනුව කවියා නිර්මාණය කරන්නේ “ආවේශයෙන්” හෙවත් දේවානුභාවයෙනි. ඔහු නිර්මාණකරණයෙහි නියැලෙන වේලාවෙහි කවියට අධිපති මියුසස් දෙවියා කවියාගේ ප්‍රකෘති සිහිය ඉවත් කරයි. ඒ නිසා තමා රචනා කරන දෑ පිළිබඳව කවියා කිසිදු වගකීමකට බැඳී නොමැති බව ප්ලේටෝ කියයි.
එසේම කවියට මිනිසුන් නොමග යැවීමේ සුවිශේෂී බලයක් ඇති බව පවසන ප්ලේටෝ දක්ෂ සාහිත්‍යකරුවකුට ජනමතය වෙනස්කිරීමට හැකි බවද පවසයි. ඒ මගින් රටේ පාලකයින් පවා නොමග යා හැකි බව පේටෝ ජනරජයෙහි මෙසේ කාව්‍යාත්මකව ලියයි.
“අහිතකර තණබිම්වල නිදහසේ උලා කා බාරකාර පාලකයින්ගේ මනස විකෘති වෙනවාට මම කැමති නෑ..”
කෙසේවෙතත් ප්ලේටෝගේ සෞන්දර්යාත්මක අදහස් පිළිබඳව සලකා බැලීමේදී පරෙස්සමට වෙන් කර ගත යුතු කාරණා කිහිපයක් වේ.
01. මේ යුගය වන විට තමාද අයිතිවන දාර්ශනිකයින්ට සමාජය තුළ තිබුණ ස්ථානය අහිමි වී තිබීම හා ඒ වෙනුවට කලාකරුවන්ට වැදගත් තැනක් හිමිව තිබීම.02. සොෆොක්ලීස් වැනි නාට්‍යකරුවන්ගේ ‘සොක්‍රටීස්’ වැනි නාට්‍ය නිසා තම ගුරුවරයා වූ සොක්‍රටීස්ට විශාල ගැටලුවකට මුහුණදෙන්න සිදුවීම හා අවසන මරණ දඬුවම ද හිමිවීම.03. තමා ඇතුලු දාර්ශනිකයින්ට අහිමි වූ තැන සහ බලය නැවත ලබාගැනීමත්, ඔවුන් වෘත්තීමය වශයෙන් තම පෞර රාජ්‍ය තුළ නගා සිටුවීමට ප්ලේටෝට අවශ්‍ය විය.
ප්ලේටෝ ප්‍රධාන වශයෙන් විඥානවාදියෙකි. ඇරිස්ටෝටල් ඊට සාපේක්ෂකව යථාර්ථවාදියෙකැ’යි කිව හැක.
ඇරිස්ටෝටල් හා කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය
ක්‍රිස්තු පූර්ව 384දී උතුරු ග්‍රීසියේ මැසිඩෝනියාවට නුදුරින් පිහිටිිස්තගිර’ නම් කුඩා නගරයේ උපන් ඇරිස්ටෝටල් වයස අවුරුදු පහළොවේදී ප්ලේටෝගේ ඇකඩමියට බැඳී අධ්‍යාපනය ලැබීය.
තනි මිනිසකුට ග්‍රහණය කර නොහැකි පරිදි විවිධ විෂය පරාසයක් අතැඹුලක් සේ හදාල ඇරිස්ටෝටල් එදා මෙදා තුළ ලොව තුළ විසූ දාර්ශනිකයින් හා විද්‍යාඥයින් අතර වඩාත් පෘථුල ඥානයක් හෙබි අය කීපදෙනා අතර මුල්පෙළේ වැජඹෙයි.
ඇරිස්ටෝටල් සතු වූ මේ අචින්ත්‍ය හැකියාව පිළිබඳ හෙන්රි තෝමස් නම් විචාරකයා සිදුකරන්නාවූ ප්‍රකාශයක් ආර්.එල් සිංගල් (R.L Singal) විසින් තමිඇරිස්ටෝටල් සහ භරත’ (Aristotle And Bharata) නම් මහැඟි ග්‍රන්ථය තුළ මෙසේ උපුටාදක්වයි.
“ඔහු අදහාගත නොහැකි තරමේ පාණ්ඩිත්‍යයක් හා බුද්ධියක් ප්‍රදර්ශනය කළේය. එක් චිත්ත සන්තානයකින් ඒසා ඥාන ක්ෂේ්‍රත්‍ර සංඛ්‍යාවක් අන්තර්ග්‍රහණය කළ හැකි සේ විවර කර තබාගැනීම අතිදුෂ්කර කාර්යයකි. දේශපාලනය, නාට්‍ය, කාව්‍යය, භෞතික විද්‍යාව, වෛද්‍ය විද්‍යාව, මනෝ විද්‍යාව, ජීව විද්‍යාව, ගණිතය, ඡන්දශ්ශාස්ත්‍රය, තර්කශාස්ත්‍රය යන විෂයයන් ඉගෙනගැනීමේ බලවත් පිපාසයෙන් පෙළුණ මේ තරුණ ශිෂ්‍යයා භුක්ති විඳීමට සැරසුණ නානාවිධ ආහාර වර්ගවලින් හෙබි උත්සවයේදී සන්තර්පණය වීමට සිතූ ව්‍යංජන ස්වල්පයකි. ස්වකීය විද්‍යායතනය ‘සියලු ශිෂ්‍යයින්ගේ ශරීර හා ඇරිස්ටෝටල්ගේ මොළය’ යන කොටස් දෙකින් සමන්විත වී ඇති බව ප්ලේටෝ වරෙක විහිලුවට මෙන් පවසා ඇත..” (සිංගල් ආර්.එල් - ඇරිස්ටෝටල් සහ භරත - සුරවීර ඒ.වී පරි, 24-25 පිටු)
ඇකඩමියේ දක්ෂම ශිෂ්‍යයාත් ගුරුවරයාත් අතර මතවාදී අරගල පුපුරායෑම සාමාන්‍යයෙන් විය හැකි එකක් වුවද ප්ලේටෝගේ මරණය දක්වා ඇරිස්ටෝටල්, තම මතවාද බොහෝ විට තම හිත තුළම තබාගනිමින් ඔහු හා සමග සුහදව කටයුතු කළේය. එසේ නමුත් ඔහු ඒ කාලය තුළ ඔහු තම ගුරුවරයාගේ ගැටලුකාරී තැන් සඳහා මනෝමය වශයෙන් පිළිතුරු ගොඩනැගූ බව පෙනේ.
ඇරිස්ටෝටල් විසින් ලියන ලද ලේඛන එකසිය හැත්තෑවක් ගැන පුරාණ ග්‍රන්ථයන්හි විස්තර මුණගැසේ. අද වන විට ඒවායින් ඉතිරිව ඇත්තේ හතළිස් හතක් වන අතර ඒවාද සම්පූර්ණ කෘති නොවේ. ඉන් බොහෝමයක් ඔහුගේ දේශන සටහන් ය.
ඇරිස්ටෝටල් “කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය” (Poetics) ලියූවේ කවර වර්ෂයේදැයි නිශ්චිත නැත. නමුත් එය ඇරිස්ටොටල්ගේ ජීවිතයේ අවසාන කාලයේ ලියැවී ඇතැ’යි ඇතැම් විද්වත්හු ප්‍රකාශ කරති. කාව්‍ය ශාස්ත්‍රයට අමතරව කාව්‍යය පිළිබඳව යම් යම් වගවාසගම් ඇති ටොපිකා (Topica) නම් කෘතියකුත්, අලංකාර ශාස්ත්‍රය (Retorica) නම් කෘතියකුත් ඇරිස්ටෝටල් විසින් ලියා ඇත. එසේම අලංකාර ශාස්ත්‍රය ගැන කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය තුළ සඳහන් හෙයින් කාව්‍යශාස්ත්‍රය අලංකාර ශාස්ත්‍රයට පසුව නිර්මාණය වී ඇතැ’යි ද සැලකේ. එසේම දැනට අස්ථානගතව ඇති මේ කෘති තුළ ද ප්ලේටෝගේ කාව්‍ය පිළිබඳ අදහස්වලට අමතරව වාගාලංකරණ ශාස්ත්‍රය හා කථිකත්වය වැනි කාරණාවන් වෙත පිළිතුරු ලබා දී ඇතැ’යි සැලකේ.
ඔක්ස්ෆර්ඩ් විශ්වවිද්‍යාලයේ විද්‍යාර්ථයින් දෙදනෙකු වූ ඩීගඒ රසල් (D.A. Russell) සහ එම්ග වින්ටර්බෝටම් (M.Winterbottom) විසින් ‘Ancient Literary Criticism’ කෘතියෙහි සඳහන් කරන පරිදි ඇරිස්ටෝටල්ගේ කාව්‍යශාත්‍රය, විවිධ නිර්වචනීය ගැටලුවලට මුහුණ දී තිබුණත් අදාල විෂය පිළිබඳ එදා මෙදා තුර ලියන ලද වැදගත්ම කෘතිය විය හැකි බව පෙන්වා දේ.
(Aristotle’s Poetics is probably the most important single book that has ever been written about poetry, both for what it says and for what it has been take to say. Various factors make it a work singularly easy to misinterpret, and misinterpretations have been just as seminal in the development of aesthetic theory and, at some periods, of poetry itself as a correct understanding of it.(Ancient Literary Criticism, Page – 85)
එසේම කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය වනාහි ඇරිස්ටෝල් විසින් ලියන ලද විධිමත් කෘතියක් නොව ඔහුගේ දේශන සටහන් බවට ද ඇතැම් අය තර්ක කරති. එසේම මෙම මුල් කෘතියිසිරියැක්’ භාෂාවට ද, පසුව අරාබි භාෂාවන්ටද පරිවර්තනය වූ අතර පසුව එකී පරිවර්තන හරහා නැවතත් ලෝකයේ විවිධ භාෂාවන්ට පරිවර්තනය වූ අතර පසුකාලින නැවතත් ග්‍රීක භාෂාවට පවා පරිවර්තනය වන්නේ ඒ අරාබි පරිවර්තනයන් ය. මේ හේතුවෙන් කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය එදා මෙදාතුර ලෝකයේ නන් දෙස කලාවට හා සෞන්දර්යයට බලපෑ ආකාරය පැහැදිලි අතර, තවත් අතකට මුල් කෘතිය අස්ථානගතවී මෙකී පරිවර්තන හරහා එය ලෝකය හඳුනාගැනීමේදී ඇතැම් සංකල්ප පිළිබඳ ඇරිස්ටෝටල් දැක්වූ මුල් අර්ථකථන සංධිග්ධතාවට ලක්වී ඇති බවටද අදහසක් ඇත.
කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය කෘතිය තුළ ප්‍රධාන වශයෙන් කථිකාවට භාජනය වන කාරණා මූලික වශයෙන් කොටස් කීපයකට බෙදා දැක්විය හැකියි.
I) Theoria - දැනුම ලබාගැනීමII) Praxis - ක්‍රියාවන්III) Poiesis - නිර්මාණකරණය
මීට අමතරව පරම ආකෘතිය (Ideal form) සහ අනුකරණය (Mimesis) වගේ වැදගත් කාරණා රාශියක් පිළිබඳ කෘතියෙහි ප්‍රාමාණික විස්තරයක් දැකිය හැක.
ඇරිස්ටෝටල් ග්‍රීසියේ ප්‍රකට වෛද්‍යවරයකුගේ පුත්‍රයකු වූවා පමණක් නොව ඔහුම ද වෛද්‍ය විද්‍යාව, ජීව විද්‍යාව, භෞතික විද්‍යාව ආදී විද්‍යාවන්හි ව්‍යාවෘත වූ මෙන් ම ඒ පිළිබඳ ග්‍රන්ථකරණයෙහිද යෙදුණු පඬිවරයෙක් විය.ිඅමුතු’ ආකාරයක සත්ත්වයෙක් දුටුවහොත් තමා වෙත ගෙන එන ලෙස ඇරිස්ටෝටල් ඔහුගේ හිතවතුන්ට දන්වා තිබුණි. එසේම අප්‍රිකාවෙන් අලි ගෙන්වා ඔවුන් කපා, ජීවවිද්‍යාත්මක අධ්‍යනයන් කළ බව වාර්තා වේ. මේ අනුව ඇරිස්ටෝටල් ව්‍යාවෘත වූ සියලු විෂයන් තුළ ඔහු සතු වූ එකී විද්‍යාත්මක ශික්ෂණය දක්නට ලැබුණි.
සම්භාව්‍ය ග්‍රීක යුගය වන විට විද්‍යාත්මක පර්යේෂණයක නියැලෙන විධික්‍රමයන් දෙකක් තිබුණි. ඒ Genetic ක්‍රමය සහ Analytic ක්‍රමය යි. Genetic ක්‍රමය තුළදී සිදුවූයේ යම් කිසි දෙයක් බීජාවස්ථාවේ සිට ක්‍රමයෙන් වැඩී වර්ධනය වි අවසානය දක්වා ගමන් කරන හැටි සියුම්ව නිරීක්ෂනය කරමින් දැනුම ගොඩනැගීමයි. Analytic ක්‍රමයේදී සිදුවුණේ වඩාත් පරිපූර්ණ ලෙස ගැනෙන නිදර්ශකයක් සියුම්ව කැබලිවලට ඡේදනය කර පද්ධතිය සැකසී ඇති අයුරු පිළිබඳවත් ඒ ඒ ක්ෂුද්‍ර කොටස් පිළිබඳවත් සියුම්ව විමසා බලමින් දැනුම ගොඩනැගීමයි. ඇරිස්ටෝටල් තම කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය ලිවීමේදී ද යොදා ගත්තේ මින් දෙවැනි ක්‍රමය වන ඇනලිටික් ක්‍රමයයි. (ඇරිස්ටෝටල් විසින් ලියන ලද ප්‍රකට දේශපාලන විද්‍යා කෘතිය වන Politics ලිවීමේදී ඔහු ග්‍රීක පෞර රාජ්‍යයන් වල තිබුණු ව්‍යවස්ථා 100ක් විශ්ලේෂණය කර ඇත) එහිදී ඔහු පරිපූර්ණ නාට්‍ය නිදර්ශනය සේ ගත්තේ සොෆොක්ලීස්ගේ ‘ඊඩිපස්’ නාට්‍යයයි. එකී නාට්‍යයේ අංග ප්‍රත්‍යාංග සියුම් කොටස්වලට කඩමින් ඒවා සියුම්ව නිරීක්ෂණය කරමින් හොඳ නාට්‍යයක් තිබිය යුතු හා නොතිබිය යුතු කාරණා පිළිබඳ ඇරිස්ටෝටල් සටහන් තබන්නේ යටකී විද්‍යාත්මක ශික්ෂණයකින් යුතුව ය.
කාව්‍ය කලාව බැහැර කළ ප්ලේටෝ වඩාත් කාව්‍යාත්මක හා නාටකීය ස්වරූපයකින් තමන්ගේ කෘති ලිවීය. නමුත් කාව්‍ය හා කලාව වෙනුවෙන් දැඩිව පෙනී සිටි ඇරිස්ටෝටල් තමන්ගේ කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය ඇතුලු කෘති වඩා ශාස්ත්‍රීය හා විද්‍යාත්මක ශෛලියකින් නිර්මාණය කර තිබීමේ උත්ප්‍රාසය ඇතැම් විචාරකයෝ මතුකරති.
ප්ලේටෝට එරෙහිව ඇරිස්ටෝටල්
තමා ප්ලේටෝගේ මිත්‍රයකු බවත්, එසේ නමුත් තමා “සත්‍ය” සමග ඊටත් වඩා මිතුරු බවත් ඇරිස්ටෝටල් කී බව අපි ඉහත දුටීමු. එමෙන්ම තම ගුරුවරයා වූ ප්ලේටෝ මියයන තෙක්ම ඔහුගේ මතයන්ට එරෙහි මතවාද ඇරිස්ටෝටල් විසින් අණාවරණය නොකළ නමුත් ඔහු ඒවා සිතින් ගොඩ නගමින් සිටි බවත් දුටිමු. එසේනම් අපි මෙහිලා ඇරිස්ටෝටල් තම කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය ප්‍රමුඛකරගනිමින් ප්ලේටෝගේ “ජනරජය” (Republic) නම් කෘතිය තුළ මූලික වශයෙනුත් “මධුසාදය” ^The Symposium) , “යුතිෆ්‍රෝ” (Euthyphro), “විත්තියට කරුණු” (The Apology) , “ක්‍රිටෝ” (Crito) , ෆීඩෝ (Phaedo) ආදී ප්ලේටෝගේ සෞන්දර්යාත්මක අදහස් ගොණුවන සංවාදයන්හි දක්වා ඇති එකී අදහස් වලට එරෙහිව ඇරිස්ටෝටල් විසින් මතවාද ගොඩ නගා ඇත්ද එසේනම් ඒ මොනවාද යන්න විමසා බලමු. ඇරිස්ටෝටල් ප්ලේටෝට විරුද්ධව අදහස් ගොඩනැඟුවේද, එසේනම් ඔහුගේ පරමාර්ථය වූයේ කුමක්ද යන්න පිළිබඳව ආචාර්ය කමනී ජයසේකර තම “ග්‍රීක සම්භාව්‍ය සාහිත්‍ය විචාර” නම් ග්‍රන්ථයේ මෙසේ සටහන් තබයි.
“ඇරිස්ටෝටල් ප්ලේටෝට විරුද්ධව මත දැරුවේයැ’යි කිවහොත් එය සාවද්‍ය කියමනකි. ඇරිස්ටෝටල් ප්ලේටෝගේ හොඳම ගෝලයා වශයෙන් හැඳින්විය හැක. ඔහුගේ සම්පූර්ණ දර්ශනයම ප්ලේටෝ හඳුන්වා දුන් ආකෘති මත ගොඩනැංවීය. එනමුදු ඇරිස්ටෝටල් උත්සාහ කළේ ප්ලේටෝගේ දර්ශනයෙහි ඇති අඩුලුහුඩුකම් මගහරවා දර්ශනයෙහි හරවත් අංශයන් වැඩිදියුණු කිරීමට ය..”
පෙර ද සඳහන් කළ පරිදි ප්ලේටෝ තම ඥානවිභාගය සම්බන්ධයෙන් කී වැදගත් කාරණයක් වූයේ දැනුම ලබාගත හැක්කේ මනේන්ද්‍රිය මගින් ය යන්නයි. ඒ අනුව ප්ලේටෝ භෞතික ද්‍රව්‍ය හා කරුණු පිළිබඳව එතරම් උනන්දු වූයේ නැත. අප ස්වභාවධර්මයේ දකින සියලු දේ “සබන් බුබුලකට” සමාන බව ඔහු ගේ විශ්වාසය විය. පංචේන්ද්‍රියන්ගෙන් දකින ලෝකයේ තියෙන කිසිම දෙයක් නිශ්චිත නැත. විනාශ වී යෑමට නියමිතය. නිතර වෙනස්වන ස්වභාවයක් ඇති එවන් දේ ගැන අපට සැබෑ ඥානයක් ලබාගත නොහැකි බව ප්ලේටෝ කියයි. ඔහුට අනුව බුද්ධියෙන් වටහාගත හැකි දේ පිළිබඳව පමණි අපට සැබෑ ඥානයක් ලබාගත හැක්කේ.
නමුත් ඇරිස්ටෝටල් පංචේන්ද්‍රියන් තුළින් ලැබෙන ඥානය පිළිගනී. පංචේන්ද්‍රියන් හරහා අපට දැනුම එන බවත් පංචේන්ද්‍රියන් නොවන්නට මනේන්ද්‍රිය හිස් විය හැකි බවත් ඔහු කියයි. එසේ නමුත් ඔහු මනේන්ද්‍රිය බැහැර කරන්නේද නැත. පංචේන්ද්‍රියන් මගින් ලැබන දැනුම විශ්ලේෂණය කිරීමට මනේන්ද්‍රිය ඉතා වැදගත් බව ඇරිස්ටෝටල් කීය. එපමණක් නොව ඇරිස්ටෝටල් පංචේන්ද්‍රියන් මගින් ලබන තොරතුරුිහොඳ’ ඒවාදිහොඳ ඒවා නොවේද’ යන කාරණය පවා සියුම්ව විමසා බලයි.
මේ කාරණය පැහැදිලි කරන්නට ප්ලේටෝ මෙවන් එක්තරා පුරාණෝක්තිමය උපමාකතාවක් ඉදිරිපත් කරයි;
“අත් කකුල් ගැටගහපු මිනිස්සු කිහිපදෙනෙක් පොලව යට ගුහාවක ජීවත් වෙති. ඒ අය ගුහාවේ ඇතුළට හැරී සිටින අතර ඔවුන්ට පේන්නේ ගුහා කටට විරුද්ධ දිශාවේ ඇති ඇතුළත බිත්තිය පමණකි. ඒ අයට නිතර ගුහාවේ ඇතුල් බිත්තියේ පතිතවන යම් යම් හෙවණැලි චලනය වනු පෙනේ. ඒ ගුහා කටට එපිටින් එහෙ මෙහෙ යන මිනිස්සුන්ගෙ සෙවණැලියි. නමුත් ගුහාව තුළ සිටින මිනිස්සුන්ට උපන්දා සිට පේන්නේ ඇතුලු බිත්තියේ සටහන් වන අර හෙවණැලි පමණි. ගුහාවෙන් එපිට ඇති නිදහස් මිනිස්සු නොපෙනේ. ඒ නිසා ඒ අය හිතන්නේ ඇත්තටම පවතින්නේ හෙවණැලි විතරක්ම බව.
යම් අවස්ථාවක, ගුහාව ඇතුළේ ඉන්න මිනිස්සු අතරින් එක් මිනිසෙක් තමාගේ බැමි ලිහාගෙන ගුහා කට දෙසට ගමන් කර එපිට ඇති නිදහස් ලෝකය දකී. ඔහු ගුහා කට අසල ඇති තාප්පයෙන් පැන එපිටට යෑමට සමත් වුවහොත් ඔහු හැම දෙයක්හි ඇති ලස්සන දැක පුදුම වන බවත්, ගුහාවේදී තමා දුටු ප්‍රතිබ්ම්බ අසම්පූර්ණ බවත්, ඒවායේ සැබෑ රූප එපිට ලෝකයේ ඇති බවත් අවබෝධ කරගන්න බව ප්ලේටෝ කියයි. ඔහු ඒ දේ අත්වින්දද ඔහුට ගුහාව ඇතුළේ මෙතෙක්කල් තමා සමග සිටි සෙසු මිනිසුන් සිහිවේ. ඔවුන් ගැන සිතා ඔහු නැවත ගුහාව තුළට පැමිණේ. එසේ පැමිණ ඔහු අනික් අයට කියන්නේ ඔවුන් මේ ඇතුලු බිත්තියේ දකින ප්‍රතිබිම්බ හෙවණැලි බවත් සැබෑ ලොව මෙය නොවන බවත් ය. ඒත් ඔවුහු ඔහුගේ බස විශ්වාස නොකරති. අවසන ඔවුන් එකතුව මේ මිනිසාව මරා දමති.”
මේ උපමා කතාව එක්තරා අතකට සැබෑ ඥානය ලබන්නේ දාර්ශනිකයින් බවට වන ප්ලේටෝගේ ප්‍රවාදය තහවුරු කරනක් හැටියට ගත හැකියි. තවත් පැත්තකින් කලා කරුවාගේ ක්‍රියාව පිළිබඳ ඔහුගේ දර්ශනයද යම් අයුරකින් මේ තුළ හකුලා දක්වයි. අවසන් වශයෙන්, ඇත්ත පෙන්වීමට ගිය තම ගුරුවරයා වූ සොක්‍රටීස්ට සිදුවූ ඛේදනීය ඉරණම පිළිබඳ පුවත ද තුළ හකුළා දක්වන්න ප්ලේටෝ සමත් වෙයි.
ප්ලේටෝගේ සෞන්දර්ය විද්‍යාවත්, දර්ශනයත් පදනම් කරගත් මූලික පිළිගැනීමක් වූයේ භෞතික පරිසරයේ ඇති ස්පර්ශක ද්‍රව්‍ය සෑම දෙයම “ගලන” හෙවත් වෙනස්වන බවට ඇති පිළිගැනීම. භෞතික ලෝකයට අයත් සියලු දේ සැදී ඇත්තේ කාලය ගතවීමේදී ගෙවී යා හැකි ද්‍රව්‍යන්ගෙන්. නමුත් ඒ සෑම ගලන දෙයක්ම සෑදී ඇත්තේ අකාලික “අච්චුවකින්” බව ප්ලේටෝ කීවේය. එය සදාකාලික හා නිත්‍ය වන අතර මනේන්ද්‍රිය මගින් අත්දැකිය යුතු මේ සියලු ආකෘතීන් අතර “පරම යහපත” නම් එක ආකෘතියක් ද තිබේ. ඒ උත්තරීතර ආකෘතිය දෙවියන් වහන්සේ බව ප්ලේටෝ කියයි. එම්පිඩොක්ලීස් (ක්‍රි.පූ 494-434) හා ඩෙමොක්‍රීටස් (ක්‍රි.පූ 460-370) යන දාර්ශනිකයින් දෙදෙනාද ස්වභාවික ලෝකයේ හැම දෙයක්ම “ගලන” බව පිළිගත්හ. ඔවුන්ට අනුව කිසිදා වෙනස් නොවන පදාර්ථය හතරමහා භූතයන් හා පරමාණු විය. ඒ අනුව ප්ලේටෝගේ ආකෘතිවාදී පැහැදිලි කිරීම මීට වඩා වෙනස් වේ.
වඩුවෙක් විසින් සාදන ලද “ඇඳක්” වනාහි දෙවියන් වහන්සේ විසින් නිර්මාණය නරන ලද කාල්පනික ඇඳක (ආකෘතියක) අනුකරණයයි. වඩුවා විසින් සාදන ලද ඇඳේ කාර්යයසිද්ධිය තීන්දුවන්නේ මිනිස් සිරුරේ ස්වභාවය, නිදාගැනීමේ අවශ්‍යතා ආදිය පදනම්කරගනිමිනි. ඒ අනුව එකී ඇඳට කිසියම් භාවිත වටිනාකමක් හිමිවන අතර නිර්මාණ කුසලතාවේ සාමාර්ථය අනුව බැලූ කල එකී ඇඳට හිමිවන්නේ දෙවැනි ස්ථානයයි. නමුත් චිත්‍රකරුවා නිර්මාණය කරන්නේ වඩුවා විසින් ගොඩනගන ලද ඇඳෙහි අනුකරණයයි. ප්ලේටෝට අනුව එය යථාර්ථයෙන් තවදුරටත් ඈතය. සැබැවින්ම ඒ කලාකෘතිය යථාර්ථයෙන් දෙවරක් ඈත් වූවකි.
ප්ලේටෝ විසින් “නිත්‍ය සදාකාලික ආකෘතික ලෝකය” හා “අනිත්‍ය තාවකාලික චලනය හා සම්බන්ධ ධර්මතාව” එකවිට පිළිගැනීම අවිසංවාදී න්‍යාය උල්ලංඝනය කරන සුලුයැ’යි ඇරිස්ටෝටල් කියයි. මීට සාපේක්ෂකව ඇරිස්ටෝටල් මෙකී ගැලීම විශ්වීය ආකෘති රාශියක් වෙනුවටිතමා චලනය නොවී අන් අය චලනය කරවන’ එක් අචල චාලක’ බලයක් (Unmoved Mover) හා සම්බන්ධ කර දක්වයි.
‘අශ්වයා’ යන්න අධි භෞතික පරම ආකෘතියක හෙවණැල්ලක් නොව, සංකල්ප අශ්වයා යනු හුදෙක්ම අශ්වයින් කිහිපදෙනෙක් දැකීම තුළින් මිනිසුන් වන අප විසින් නිර්මාණය කරගත් සංකල්පයක් බව ඇරිස්ටෝටල්ගේ අදහසයි. වෙනත් වචනයකින් කිවහොත් ආකෘතික අශ්වයෙක් යනු අධිභෞතික පදනමක් ඇත්තක් නොව සියලු අශ්වයින්ට පොදු ලක්ෂණ අනුව නිර්මාණය කරගන්නක් වන අතර ඒ අනුව ප්ලේටෝගේිසහජ සංකල්ප’ පිළිබඳ අදහස ඇරිස්ටෝටල් ප්‍රතික්ෂේ්‍රප කරයි. ඉන්ද්‍රියන් මගින් අත්දැකීම් ලබා නොගත් කිසිවක් මිනිසාගේ විඥානයේ නැති බව ඇරිස්ටෝටල් තවදුරටත් පෙන්වා දෙයි. එසේම ප්ලේටෝගේ මේ ආකෘති විග්‍රහය ගැන කියමින්ිප්ලේටෝ ද්‍රව්‍යවල සංඛ්‍යාව ද්විගුණ කළා’ යැයි ද ඔහු වැඩිදුරටත් පවසයි.
සාහිත්‍ය කෘතියක කාර්යය අනුකරණයක් (Mimesis) බව ප්ලේටෝ කියයි. ඒ අනුව කලා කරුවා සිදු කරන්නේ මිනිසාගේ සිතුම්පැතුම්, ස්වභාවධර්මය හා ක්‍රියාවන් පිටපත් කිරීමකි. “ප්ලේටෝ අනුකරණය (Mimesis) යන වචනය යෙදුවේ වෙනත් අයකුගේ ක්‍රියාවක්, නැවත වෙන අන් කෙනෙක් මගින් ප්‍රකට කිරීම යන අරුතිනි. කවියා වෙනත් අයකුගේ මුවින් කරන අනුකරණය Mimesis යනුවෙන් හැඳින්වූ අතර, කවියා තමාගේම බසින් යමක් ඉදිරිපත් කිරීම ඔහු හැඳින්වූයේ Diegesis නමිනි. මේ අරුතින් ගත්විට නාට්‍ය මුලුමනින්ම අනුකරණාත්මක වෙයි. වීර කාව්‍ය එහි පාත්‍රවර්ගයාගේ දෙබස් දිරිපත් කරන විට අනුකරණාත්මක වන අතර, කවියා කෙළින්ම තම අදහස ඉදිරිපත් කරන විට Diegesis තත්ත්වයට පත්වේ. ප්ලේටෝ අනුකරණයත්, අනුකරණය පදනම්කරගත් නාට්‍යයත් දෙකම ප්‍රත්ක්ෂේප කරයි.” ( රණවීර ආරියවංශ, බටහිර විචාර විධි, 15 -16 පිටු)
අනෙක් අතට ප්ලේටෝට අනුව කලා කෘතිය අත්‍යන්තයෙන් ම ඇත්තේ යථාර්ථයට පියවර දෙකක් ඈතින් ය. එසේ නමුත් ඇරිස්ටෝටල් මේ මතය ඒ අයුරින්ම පිළි නොගනී. ඔහුට අනුව නාට්‍ය යනු උත්තම වර්ගයේ සත්‍යයකි (Higher kind of Truth). එය කරන්නේ හුදෙක් එළිපිට පෙනෙන කරුණු ඉදිරිපත්කිරීමක් නොව ජීවිතයේ පොදු ධර්මතා විමර්ශනය කිරීමකි.
මිනිසා ස්වභාවයෙන්ම අනුකරණයට ලැදි බවත් එය මිනිසා අන් සත්ත්වයින්ගෙන් වෙනස්වන වැදගත් හේතුවක් බවත් ඇරිස්ටෝටල් කාව්‍යශාස්ත්‍රයේදී කියයි. ඒසේම කවියා අනුකරණය කරන්නේ ක්‍රියාවන් බව ඔහු පෙන්වා දෙයි. “කවියා පද්‍ය රචකයකුට වඩා කථා වින්‍යාසය ගලපන්නකු බව පැහැදිලි වේ. ඔහු කවියකු වන්නේ අනුකරණ කාර්යයෙහි යෙදීම හේතුවෙනි. එසේම ඔහුගේ කාර්යය ක්‍රියා අනුකරණයයි” (කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය ඒ.වී.සුරවීර පරි- 09 පරිච්ඡේදය, 85 පිට)
ප්ලේටෝ කියන්නා සේ අනුකරණය හුදු ‘මේ වනවිටත් පවතින’, ‘භාවිත වටිනාකමින් ඈත’ දෙයක් නොවන බව ඇරිස්ටෝටල් කියයි. “කවියාගේ කාර්යය වන්නේ ඇත්තවශයෙන්ම සිදුවූ දෑ විස්තර කිරීම නොව සිදුවෙති’යි සැලකිය හැකි, එනම් ඒ ඒ අවස්ථාව අනුව සිදුවිය හැකි හා සිදුවිය මනා දෑ ඉදිරිපත් කිරීමය.” (කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය - 09 පරිච්ඡේදය, 84 පිට) මේ අනුව ප්ලේටෝ විසින් බැහැර කළ කලාවක් වන කවියට ඇරිස්ටෝටල් සැබෑ වටිනාකමක් ලබා දේ.
එසේම කවියා අනුකරණය කරන්නේ කොතරම් වේදනාකාරී විෂයයක් වුවද එමගින් රසිකයාට ඉමහත් ආස්වාදයක් ලැබෙන බව ඇරිස්ටෝටල් කියයි. මක්නිසාද යත් එමගින් රසිකයා තම සැබෑ ජීවිතයට කිසියම් සමානකමක් දැක ඉන් යමක් ඉගනගැනීමට උත්සාහ කරන නිසාය. ඒ අනුව අනුකරණය වනාහි මිනිසා දැනුමත්, සතුටත් ලබාගන්නා ප්‍රධාන මාර්ගයක් බව ඇරිස්ටෝටල් කියයි.
අනුකරණය කාර්යයක වැදගත්කම ඇත්තේ කවියා අනුකරණ කාර්යයේදී දක්වනා හැකියාව (Skill) මතය. කවියා ඕනෑම ජුගුප්සාජනක දෙයක් අනුකරණය කර තිබෙනවා විය හැක. නමුත් අපි එහි වටිනාකම මැනිය යුත්තේ, අනුකරණයට ලක්වූ වස්තුව ගැන සිතා නොව එකී අනුකරණයේදී කවියා දක්වා ඇති දක්ෂතාවය මතයි.
ප්ලේටෝ කීවේ කවියා තුළ භාවිත ඥානය හෙවත් කාර්මිකයා විසින් සිදුකරන මූලික අනුකරණ කාර්යය කිරීමේ ඥානය නොමැති බව ය. “කවියා ඔහු ලියන දේ ගැන දැන සිටියානම් ඔහු ඒ වැඩේ කරාවි, ඒ ගැන ලියන්නේ නැතිව. ඇයි ඔහු අනුන්ව පැසසුමට ලක්කරන්නේ තමාට ප්‍රශංසා ලබාගන්න පුලුවන්කම තියෙද්දී?” “හෝමර් යුද්දේ ගැන දැන සිටියානම් ඔහු යුද නිලධාරියෙක් වේවි කවියකු වෙන්නෙ නැතිව” (ප්ලේටෝගේ සාහිත්‍ය සංකල්ප හා නිර්මාණ - 27/28 පිට) යනුවෙන් ප්ලේටෝ නිර්දය විචාරයක යෙදේ. නමුත් ඇරිස්ටෝටල් පෙන්වා දෙන්නේ “කවියාට තමා තුළ නැති නැව් තැනීම හෝ යුද්ධ මූලෝපාය පිළිබඳ ඥානය හෝ තමා තුළ තිබෙන සේ දැක්විය හැකි වුවත්, පුද්ගලයින්ගේ මානසික තත්ත්වයන් පිළිබඳ ඥානය තමා තුළ නැතිව එය තමා තුළ තිබෙන සෙයක් මවා පෙන්විය නොහැකිය” ( සෞන්දර්ය විද්‍යා ඉතිහාසය, ගම්ලත් සුචරිත - 46 පිට) යනුවෙනි.
කලාවේ ඇති ‘නරක’ හොඳ මිනිස්සු විසින් අනුකරණය කිරීමේදී ඔවුන් ගැටලුවට පත්වන බව ප්ලේටෝ කීය. විශේෂයෙන් ප්‍රභූචරිත සහ දෙවිවරුන් වැනි චරිත සදාචාරාත්මක නොවන ආකාරයෙන් නිරූපණය කිරීම හානිදායකයි. දෙවිවරුන් මනුෂයයින් ලෙස ඉදිරිපත් කර තිබීම නිසා සමාජය එය පිළිගැනීමට ඉඩ ඇත. මනුෂ්‍ය දුර්වලකම් දෙවිවරුන් ළඟ තිබේනම් ඔවුන් දෙවියන් වන්නේ කෙසේදැ’යි ප්ලේටෝ අහයි. නාට්‍ය ආදී සකලවිධ කලාවන් තුළ පුදපූජා, යාතිකා ආදියෙන් දෙවිවරු තමා වෙත නම්මාගත හැකි බව නිරූපණය කිරීම හානිදායක බව කියන ප්ලේටෝ කලාව සදාචාරාත්මක විය යුතු බව කියයි.
නමුත් ඇරිස්ටෝටල් මේ කාරණය පිළි නොගනී. “අනුකරණය කරන්නන් විසින් ක්‍රියාවෙහි යෙදි සිටින පුද්ගලයන් අනුකරණය කරනු ලබන හෙයින් මොවුහු සැබෑ ජීවිතයේදී අප දන්නා පුද්ගලයින්ට වඩා හොඳ හෝ උසස්, එසේත් නැත්නම් නරක හෝ පහත්, එසේත් නැත්නම් සාමාන්‍ය තත්ත්වයේ ගතිගුණ ඇත්තෝ විය යුත්තාහ” (කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය - 02 පරිච්ඡේදය, 63 පිට) පේලේටෝට විපරීත ලෙස ඇරිස්ටෝටල් කියන්නේම ශෝකෝත්පාද නාට්‍යයකදී සාමාන්‍ය පුද්ගලයින්ට වඩා හොඳ පුද්ගලයින්ද, හාස්‍යෝත්පාදක නාට්‍යයකදී පියවි මිනිසාට වඩා පහත් ගති ඇත්තන් ද අනුකරණයට ලක් විය යුතු බවයි.
ඇරිස්ටෝටල්ට අනුව, ඊඩිපස් රජු කොයිතරම් ඛේදජනක දේවල් සිදු කළද ඔහු තමා කළ දේවල් දැනගැනීමේදී ඇති කරගන්නා ලද මනෝභාවාත්මක කම්පණය විශාලය. අවසානයේ ඊඩිපස් අනුකම්පනීය පුද්ගලයෙක් බවට පත් වේ. ඒ අනුව නාට්‍ය විකාශනය තුළ ඊඩිපස් කළ නපුරු ක්‍රියාව ශුද්ධ පවිත්‍ර වේ. ඔහු අතින්ිරුධිර දූෂණ’ අපරාධය සිදුවුවද ඊඩිපස් පිළිබඳ ප්‍රේක්ෂකයා තුළ ඇතිවන්නේ අනුකම්පාවකි. මේ අනුව ප්‍රේක්ෂකයා නොමගයෑමකට වඩා සිදුවන්නේ ඔහුගේ නරක භාව විශෝධනය වීමයි.
එමෙන්ම ඛේදාන්තය මගින් ප්‍රේක්ෂක සන්තානය තුළ එක්තරා සුවිශේෂී සංවේදනාවක් ඇති කළ යුතුය. එනම් කරුණාව හා භය යි. කාරුණ්‍යය යනු හුදෙක් ආවේගාත්මත චිත්තවේගයක් නොව බිය සමග මුසුවුණ එකක් බව ඇරිස්ටෝටල් පෙන්වා දෙයි. ඇරිස්ටෝටල් ප්ලේටෝ මෙන් මිනිස් සංවේදනා (Emotions) මිනිස් භාවිතයට හානිකර ඒවා ලෙස නොගත් අතර ඒවා මිනිස්බවේ ස්වභාවික ගතිලක්ෂණයන් ලෙස දකී.
ඇරිස්ටෝටල් ප්ලේටෝ මෙන් මනුෂය හැඟීම් උද්දීපනය කිරීම පිළිබඳ බියක් නොදැක්වීය. හැඟීම් යටපත්කරගෙන සිටීම මානසික ආතතියට තුඩුදිය හැකි බවත්, එය භයානක ප්‍රතිඵල ගෙන දෙමින් යම් නුසුදුසු අවස්ථාවක නුසුදුසු අන්දමකට පිටවිය හැකි බවත් ඔහු කීය. නාට්‍යයකින් මේ හැඟීම් පිරිපහදු කළ හැකි අතර (Catharsis) ඉන් මිනිසා යම් කිසි සහනයක් ලබන බව ඔහු පෙන්වා දේ.
ඇරිස්ටෝටල් කාව්‍ය කලාව ඉතිහාසයෙනුත් දර්ශනයෙනුත් වෙන් කර දක්වයි. “ඉතිහාසකාරයා හා කවියා අතර සැබෑ වෙනසනම් පළමුවැන්නා සිදුවූ දෑ පවසන අතර දෙවැන්නා සිදුවිය හැකි දෑ පැවසීමයි. මේ අනුව කාව්‍යය වඩාත් දාර්ශනික ස්වරූපයක් භජනය කරන අතර ඉතිහාසයට වඩා උසස් තත්ත්වයක් දරයි” (කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය - 09 පරිච්ඡේදය, 84 පිට) එසේම දර්ශනය නිරන්තරයෙන්ම තර්කණය පදනම් කරගෙන න්‍යායාක්මක පදනමක් සහිතව ගොඩ නැගී ඇති බවත් කාව්‍ය යනු මිනිසාගේ අත්දැකීම් පදනම් කරගෙන ගොඩනැගී ඇති බවත් ඇරිස්ටෝටල් පවසයි. කලාව තුළ වඩා සාර්වික සත්‍යයක් (Universal Truth) ගොඩනැගේ. මේ පැහැදිලි කිරීම ද හුදෙක්ිඅනුකරණය’ පදනම් කරගෙන කලාව පහත මානයක ස්ථානගත කිරීමට ගිය ප්ලේටෝගේ ඉගැන්වීම්වලට ඍජුව පිළිතුරු දෙමින් කවිය ඉහළට ඔසවාතැබීමට ඇරිස්ටෝටල් ගත් වෑයමකි.
මේ අනුව පැහැදිලි වන්නේ ඇරිස්ටෝටල් විශේෂයේන් තම කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය මගින් කලාවට එරෙහිව ප්ලේටෝ ගොඩනැගූ තර්කයන්ට සවිඥානිකව පිළිතුරු සැපයීමක් සිදු කරන බව හා එය තම ගුරුවරයා වෙත ඇති භක්තිය පෙරදැරිකොට, ගුරුවරයාගේ දර්ශනයෙහි ඇති අඩුලුහුඩුකම් මගහරවා දර්ශනයෙහි හරවත් අංශයන් වැඩිදියුණු කිරීමේ ආධ්‍යාසයෙන් යුතුව සිදුව ඇති බවයි.
- ප්‍රසාද් නිරෝෂ බණ්ඩාර
(2021 සැප්තැම්බර් හා ක්තෝම්බර් මස 'රාවය' පුවත්පතේ කලාප තුනක පළවූ ලිපියකි)
